رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی

رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی

رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی

چكیده

موضوع عرفان و تصوف،یكی از مهمترین مباحث بشری در طی قرون به شمار می رود.ودر تمامی ادیان نیز بدان توجه شده است.زنان عارف همپای مردان نقش بسزایی در پیشبرد نهضت تصوف و عرفان اسلامی داشته اند.

    این پایان نامه ابتدا به بحث عرفان و تصوف و رابطۀ آن با اسلام میپردازد.سپس زندگی یكی از زنان عارف بصره،به نام«رابعه عدویّه»(متوفی 185یا135ه.ق)را مورد بررسی قرار می دهد.كه با عبادات خویش و ورود به طریقت الهی به مقامات عارفان دست یافت. گویند،او اولین كسی است كه معنی و مفهوم حقیقی «حبّ الهی»را در تصوف اسلامی وارد كرده است.«حج»در دیدگاه وی فقط به قصد دیدار روی دوست انجام می شود.او «حال مشاهده» را درك كرده است واز جمله زنانی است كه تجرّد را بر تأهل برگزید تا با آزادی و استقلال خویش در طریق تصوف به بالاترین درجات نائل شود.وی با صوفیان نامدار همعصر خویش چون:معاذةعدویه،حسن بصری،سفیان ثوری و...معاشرت داشت. رابعه را صاحب كراماتی دانسته اندكه برخی در تذكرةالاولیا عطار آمده است. او زنی فاضل و خردمند بود،اشعار استواری به وی نسبت می دهند.مناجات وسخنان حكمت آمیز وی در كتب عرفانی نقل شده است.در برخی اشعار پارسی نیز از وی سخن رفته است.

  هدف این پایان نامه،تبیین افكار و ابعاد شخصیّتی«رابعه عدویّه»عارفۀ نامدار قرن دوم هجری       می باشد كه در طریق سیر و سلوك حق، معادن وجود خویش را كشف نموده و با نیروی عشق و ایمان وبا سلاح معرفت،به سیمرغ حقیقت دست یافته است.

   از آنجا كه از شرح زندگانی وی ،اطلاع چندانی در دسترس نیست،ومسأله با وجود افرادی به همین نام در عصر وی وهمچنین به دلیل قلّت منابع و مآخذ،كاررا دشوار و تحقیق را محدود می گرداند.با این وجود، به قدر وسع و توان علمی سعی شده تا گامی در جهت معرفی این بانوی پارسا برداشته شود.  روش پژوهش،به صورت تحقیق كتابخانه ای و فیش برداری از متون عرفانی است كه در كتب متعدد،  شرح حال و آراء و نكات برجستة زندگی وی  مورد بررسی قرار گرفته است.

پیشگفتار:

سپاس بیکران و ستایش بی پایان پرورگار مهربان را، که آدمی را آفرید و احسن مخلوقاتش نامید.

تاج «کرّمنا» بر سرش نهاد و خلعت «هدینا» بر قامتش پوشاند و دّر یتیم عشق، در صدف دلش نشاند.

و درود بی نهایت بر آن همای سعادت قله رفیع نبوت، رحمت عالمیان و صفوت آدمیان، محمد مصطفی- صل الله علیه وآله-

و درود و تحیت بر وصیِ نبی، ولیّ حق، صدر نشین مجلس اصفیا و سر حلقه محفل عرفا، علی- علیه السلام و خاندان پاکش.

اما علت جستجوی احوال عارفه ای در قرن دوم هجری، نخست آنکه عرفان و تصوف چیزی جز «عشق مطلق» نیست و عشق همان کیمیایی است که خاک آدم را با شبنمش گل کردند و سرشتند.

دور گردون ها ز موج عشق دان      

                                     گرنبودی عشق بفسردی جهان

و بدین ترتیب عشق  و به دیگر تعبیر عرفان و تصوف با آغاز هستی انسان و سراسر حیات او پیوندی ناگسستنی یافت و این است که صوفیان، آدم(ع) را اولین صوفی عالم دانسته اند.

آنجا که به غرامت یک خطا از افلاک به عالم خاک هبوط کرد و سالیان دراز، طلب استغفار می نمود و اشک حسرت و ندامت از دیدگان می بارید تا آنگاه که مصفا شد که «ان الله اصطفی آدم(3/33)»او صافی شد و «صوفی گشت».

آری، آغاز این طریقت با آدم(ع) بود و کمال این طریق در وجود مبارک پیامبر(ص) است.

«عزیز الدین نسفی» در کتاب« مقصد اقصی» گوید: بدان که شریعت، گفت پیغمبر است و «طریقت، کرد پیغمبر است و حقیقت، دید پیغمبر است.» کما قال علیه السلام، الشریعه اقوالی، الطریقه اعمالی و الحقیقه احوالی.

دلیل دیگر آنکه عرفان و تصوف در ادبیات به مثابه روح است درکالبد، کالبد را بی روح قدری نیست و جایگاهش جز گور نه. حیات طیبه و دولت جاوید ما در گرو مؤانست با عرفان و تصوف اسلامی است و انتخاب این موضوع نیز از این رهگذر است.

آنچه با عنوان «رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی» عرضه می شود، حاصل گشت و گذاری در بوستان ادب عرفانی است که رهاورد آن آشنایی با صاحبدلی وارسته که ولای دوست یافته و از سر خواجگی کون و مکان برخاسته و از هر آنچه غیر اوست  سرتافته است.

همچنان که حافظ شیراز گوید:

یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم

                         دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

از درخویش خدایا به بهشتم مفرست

                       که سر کوی تو از کون و مکان ما را بس

این جریده سعی بر آن دارد که رابعه عدویه را از پرده مستوری قدری بدر آورد و گوشه ای از جمال اندیشه و زندگی وی را بنمایاند. و البته با بضاعت علمی ناچیز این حقیر، ران ملخی نزد سلیمان بردن است، چه باک که، عیب است و لیکن هنراست از موری.

مقدمه:

منزلت و پایگاهی که اسلام و پیامبر گرامی آن محمد(ص) برای زنان قائل شدند، سبب شد که در همان دوران حیات رسول اکرم(ص) و حتی سالها پس از ایشان، زنان همچون مردان در عرصه های مختلف، حضوری شایسته داشته باشند. همسران و دختران نبی اکرم(ص) و صحابه گرانقدر ایشان در زمره پارساترین زنان بودند. گروهی از ایشان در عرصه های نبرد حضوری درخشان داشتند و عده ای در کلاسهای درس مشغول وعظ و تذکر بودند و شماری از آنان نیز از راویان حدیث بودند به گونه ای که از فصاحت و بلاغت آنان در اغلب کتب عرفانی سخن رفته است و نام ایشان در صدر این آثار متجلی است. از آن جمله: عبدالرحمن سلمی در «ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات» و ابن جوزی در «صفه الصفوه» و عبدالرحمن جامی در «نفحات الانس» و بسیاری دیگر.

زنان عارف و صوفی در میان مسلمانان از نخستین سالهای هجرت تاکنون، نقش بسزایی در پیشبرد نهضت تصوف و عرفان اسلامی داشته اند. آنان همچون مردان عصر خویش، به آموختن علم و معرفت پرداختند. عده ای در خدمت مشایخ صوفیه بودند و نزد ایشان تلمذ می کردند، گروهی در زمره عارفان شاعر بودند و گروهی به تدریس معارف دینی و وعظ اشتغال داشتند.

زنان عارف مسلمان در سراسر بلاد اسلامی پراکنده بودند. در قرن دوم هجری در بصره در میان ایشان چهره هایی برجسته چون رابعه عدویه و معاذه عدویه و شعوانه و عده ای دیگر، درخشش خاصی دارند. پارسا زنانی که در ریاضت و عبادات، بی مانند و در علم و معرفت، نامور زمان خویش بودند. و با عنوان استاد یا مجتهده از آنان نام برده می شد.

«سفیان ثوری که از بزرگترین فقیهان و بر مذهب ثوری بود، رابعه عدویه را استاد خود می دانست و از وی مسائل می پرسید و در جلسات موعظه وی حاضر می شد.» (سلمی،75،1999) و(جامی،613،1375).

سهروردی در کتاب گرانسنگ خود می نویسد: «حسن بصری، ابراهیم ادهم و ابوهاشم صوفی و رابعه عدویه از بزرگان مکتب زهد بوده اند.»(سهروردی،4،1374)

فهرست مطالب

   چكیده

پیشگفتار:

مقدمه:

فصل اول

 كلیات طرح

1-1 بیان مسئله

1-2 اهمیت تحقیق  

1-3 سؤال مورد تحقیق

1-4 زمینه تحقیق

1-5 تعریف واژگان

1-6- محدودیت ها و مشكلات تحقیق

1-7 پیشینة تحقیق

1-8 روش كار

فصل دوم

عرفان و تصوف

 2-1 عرفان

2-2 تصوف و منشأ آن

2-3 رابطه تصوف و اسلام

2-4 سیر تصوف در قرون و ادوار

  دوره اول:

دوره دوم:

دوره سوم:

دوره چهارم:

دوره پنجم:

دوره ششم:

 2-5  تصوف عاشقانه و تصوف زاهدانه

2-6 تصوف و زنان صوفی

فصل سوم

رابعه عدویه

3-1 نام و کنیه

اصل و نسب رابعه

پدر رابعه

3-2 اوان زندگی رابعه

3-3 اوضاع سیاسی عصر رابعه

3-4 بصره در عهد رابعه

3-5 ورود رابعه به طریقت الهی

3-6 عبادات رابعه عدویه

شب زنده داری یا تهجد:

یاد مرگ

فصل چهارم

مقامات عارفان

4-1 مقام اول: توبه

رابعه و مقام توبه

4-2 مقام ورع  

ورع رابعه

4-3 مقام زهد

زهد رابعه

رابعه

4-4 مقام فقر

رابعه و مقام فقر

4-5 مقام صبر

صبر رابعه

4-6 مقام توکل

توكل رابعه

4-7 مقام رضا

رابعه و مقام رضا

فصل پنجم

اندیشه های عرفانی رابعه عدویه

5-1 محبت الهی

5-2  رابعه و مقام محبت

5-3  وحدت وجود

5-4 ابن عربی

5-5 ابن عربی و وحدت وجود

5-6 رابعه عدویه و وحدت وجود

5-7 حج از دیدگاه عرفا

5-8 حج از دیدگاه  رابعه

فصل ششم

حالات رابعه

6-1 رابعه وخوف الهی

6-2 رابعه و ذکرالهی

6-3 رابعه و حال مشاهده

فصل هفتم

ازدواج از دیدگاه رابعه

فصل هشتم

رابعه های تاریخ

8-1 رابعه شامیّه

 8-2 رابعه بنت کعب

8-3 رابعه دختر شیخ ابوبکر بخاری

فصل نهم

معاشران رابعه

9-1 مردان صوفی

9-1-1- حسن بصری

9-1-2 مالک دینار

9-1-3 سفیان ثوری

9-1-4 ابراهیم ادهم

9-1-5 شقیق بلخی

9-1-6 ریاح عمرو قیسی

9-2 زنان صوفی

9-1-1 مریم بصری

9-2-2 عفیره عابده

9-2-3 معاذه عدویه

9-2-4 حیونه

9-2-5 عبده بنت ابی شوال

فصل دهم

کرامات و خرق عادات

10-1 کرامات اولیا

10-2 کرامات رابعه

فصل یازدهم

فضایل رابعه عدویه

11-1 خردمندی رابعه

11-2 اشعار رابعه

11-3 مناجات رابعه

11-4 حکایت و سخنان رابعه

فصل دوازدهم

در گذشت رابعه عدویه

12-1  مرگ از دیدگاه عرفا

12-2 رحلت رابعه

12-3  تاریخ درگذشت رابعه

12-4 آرامگاه رابعه

12-5 خواب دیدن عرفا

فصل سیزدهم

رابعه د ر شعر پارسی

13-1 رابعه در اشعار فرید الدین عطار

13-2 رابعه در شعر خاقانی

13-3 رابعه در سخن مولانا

فصل چهاردهم

نتیجه گیری

فهرست مآخذ و منابع

فرهنگ ها و لغت نامه ها

ABDTRACT

برچسب ها : رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی , رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی , تصوف و منشأ آن , رابطه تصوف و اسلام , سیر تصوف در قرون و ادوار , تصوف عاشقانه و تصوف زاهدانه , تصوف و زنان صوفی , ورود رابعه به طریقت الهی , عبادات رابعه عدویه , اندیشه های عرفانی رابعه عدویه