مولانا،پیر عشق و سماع

مقاله مولانا،پیر عشق و سماع در 24 صفحه ورد قابل ویرایش

مولانا،پیر عشق و سماع

مقدمه

تأثیر نفس گرم و نفوذ كلام پرشور مولانا جلال‌الدین محمد مولوی عارف بی‌بدیل سده هفتم هجری، چنان ژرف و گسترده است كه هنوز، با گذشت قرن‌ها از حیات جسمانی این شیخ شوریده، حیات روحانی‌اش آرام‌بخش ذهن و قلب و روح سالكان و عارفانی است كه جویای حق و حقیقت‌اند و می‌خواهند به كشف بایسته‌ها و شایسته‌های طریقت راه یابند؛ تا آنجا كه حتی مولوی شناسی نزد انسان سده بیست و یكم به شاخه‌ای مهم در شرق شناسی تبدیل شد

محقق  حاضر به هدف آشنایی با جنبه‌های مختلف شخصیت مولانا و آثار، سلوك، كرامات و نحوه زندگانی او تدوین شده و در آن، از رابطه او با سایر عرفای هم عصرش  نیز سخن رفته است.

ولادت

ولادت مولانا جلال‌الدین محمد طبق نوشته‌های تاریخی در ششم ربیع‌اول سنه 604ق، در شهر بلخ، واقع در افغانستان امروزی بوده است و این تاریخ را تقریباً همه تذكره‌نویسان و كسانی كه شرح احوال مولانا را نوشته‌اند به اتفاق پذیرفته‌ و آثارشان را ثبت كرده‌اند.

با این كه همه تاریخ نویسان و احوال نگاران مولانا به تاریخ مذكور توجه كرده‌اند و حوادث و آمد و شدها و رویكردهای او را بر مبنای همین تاریخ برنگاشته‌اند، اما گویا با توجه به آثار و اقوال خود مولانا می‌توان به تاریخی پیش از این، كه شاید به واقع هم نزدیك‌تر باشد، اشاره كرد و براساس این تاریخ جدید، كه از قول آثار خود مولانا به آن اشارت خواهیم كرد، درست باشد، بدیهی است كه همه نوشته‌های پیشینان در احوال مولانا را دچار اشكال خواهد كرد؛ و البته اگر این تاریخ درست باشد، چه اشكالی است كه به تاریخ گذشته اشكال وارد كند؟!

برای مولانا جلال‌الدین و این كه وی به سال 604ق، متولد شده است، دو ماده تاریخی نیز به حساب جمل ترتیب داده‌اند ه یكی: «مولوی مهتاب دین» و دیگری «مولوی پیر مكرم» است كه با عدد 604 برابری می‌كند. این مقوله نیز از این بابت ذكر شد تا توجه خواننده را بیش‌تر به تاریخ مذكور جلب نماید و چنان چه تاریخ دیگری از بابت تولد او قید شد بتواند به تحلیل بهتر آن را پیدا كند.

وفات مولانا نیز طبق همه گزارش‌های تاریخی و صوفیانه روز یكشنبه به پنجم ماه جمادی‌الآخر سال 672ق، اتفاق افتاده  است و با این حساب سن مولانا به هنگام عروج 68 بوده است.

چنان كه گفتیم ذكر چند مورد در آثار مولانا تاریخ 604 را مردد می‌كند، یكی داستان «حصر سمرقند» است كه مولانا خاطره‌ای به این شرح از آن دوران بیان می‌كند:

          در سمرقند بودیم و خوارزمشاه سمرقند را در حصار گرفته بود و لشكر كشیده، جنگ می‌كرد و در آن محله دختری بود عظیم صاحب جمال چنان كه در آن شهر او را نظیر نبود: خر لحظه می‌شنیدیم كه می‌گفت خداوندا كی روا داری كه مرا به دست ظالمان دهی و می‌دانم كه هرگز روا نداری و برتو اعتماد دارم. چون شهر را غارت كردند و همه خلق را اسیر می‌بردند و كنیزان آن زن را اسیر می‌بردند و او را همچ المی نرسید؛ و با غایت صاحب جمالی كس او را نظر نمی‌كرد تا بدانی كه هر كه خود را به حق سپرد از آفت‌ها ایمن گشت و به سلامت ماند و حاجت هیچ كس در حضرت او ضایع نشد.[1]با توجه به اینكه واقعه لشكركشی خوارزمشاه را حدود سال 4-602ق ذكر كرده‌اند، چنان چه مولانا متولد آن سال، یعنی 604، باشد، این سؤال پیش می‌آید كه او چگونه می‌توانسته شاهد آن حوادث باشد و حال آنكه هنوز حداقل یك سال به ولادت آن مانده است. برای فهم این حادثه و این كلمات آن دختر زیبا و فهم زیبایی را حاصل كرده باشد باید حداقل او را در حول و حوش پانزده‌سالگی تلقی كنیم و اگر او را در این سال یعنی 4-602 پانزده ساله بدانیم حداقل بدانیم 19-20 سال از آن چه گفته‌اند بزرگ‌تر باشد.

غیر از این مطلب كه در كتاب خود نوشته مولانا، یعنی فیفه مافیه، نقل شده است، در دیوان كبیر كه به دیوان شمس تبریزی شهرت دارد نیز مواردی یافت می شود كه ذكر 604 را در ولادت او خدشه‌دار می‌سازد، چند نمونه از این موارد بدین شرح است:

1- به اندیشه فرو برد مرا عقل چهل سال

به شصت و دو شدم صید و ز تدبیر بجستم[2]

2- شمس تبریزی جوانم كرد باز

تا ببینم بعد ستین شیوه‌ها[3]

3- پیر، ما را ز سر جوان كرده است

لاجرم هم جوان و هم پیرم[4]

4- مرا واجب كند كه من برون آیم چون گل از تن

كه عمرم شد به شصت و من چو سین و شین در این شستم[5]

با توجه به موارد فوق كه مولانا یاد می‌كند، در بیت نخست و بیت آخر به سال‌های شصت و دو سالگی خود اشاره می‌كند كه در این سال به صید افتاده است و نیز در بیت دوم به عدد شصت یعنی ستین اشاره می‌كند و هم به پیر بودن خود كه در این سال شصت باز جوان گشته است و در بیت سوم اشاره به پیری خود می‌كند، بدیهی است  كه این ابیات مربوط به دوران تحول درونی مولاناست كه با پدیدارشدن «شمس تبریزی» برای او حاصل شده‌است؛ و لذا به نقل صریح تاریخ‌های صوفیانه شمس تبریزی به سال 642 ق به شهر قونیه آمده است و در همان سال با مولانا برخورد نموده و در او تحول و دگرگونی ایجاد كرده است. اگر در سال 642ق سن مولانا بنابر ابیات مذكور بین شصت و شش و دو سالگی باشد باید او پیش از سال 604ق متولد شده باشد یعنی حدود سال 580ق و براین اساس به هنگام واقعه حصر سمرقند، احتمالاً سن او حدود 24 تا 29 سال بوده و لذا سن آن شریف به هنگام مرگ حدود 92 سال خواهد بود نه 68 سال و این با حدود سن پدر مولانا و فرزند ارشد مولانا نیز تقریباً مناسب می‌اید كه یكی (پدر) 85 سال و آن دیگری (سلطان ولد، فرزند مولانا) 89 سال زیست كرده است.

اگر سال اخیر را عمر مولانا تلقی كنیم بدیهی است كه باید تحلیلی نو از زندگی و سلوك مولانا داشته باشیم كه راقم این سطور در رساله‌ای دیگر در صدد تنظیم این متن درآمده است، و اگر به انجام برسد قهراً تحولی در مبحث مولوی شناسی پدید خواهد امد! چه، بسیاری از حوادثی كه به دوران كودكی مولانا نسب داده می‌شود با طل می شود و آنچه به جوانی او مربوط می شود، به میان سالی مرتبط خواهد بود.

به هر جهت طبق هر دو روایت مولانا متولد بلخ بوده  و در سال 604ق یا 580ق در خانواده‌ای سرشناس و اهل علم و تقوا متولد شده است.  نام این كودك را محمد گذاشتند و جهت تكریم و تجلیل او «جلال‌الدین» لقبش دادند و پدرش بهاء‌الدین ولد، كه خطیبی بزرگ و شخصیتی سرشناس در زمان خود بوده، این فرزند محبوب را «خداوندگار» خطاب می‌كرد.

كودكی و نوجوانی مولانا چنان كه اشارت دادیم دردوران بلوا و آشوب سپری شده است، آشوبی كه اسباب مهاجرت خانواده وی از شهر بلخ را به همراه داشت؛ و دراین آشوب، او حادثه‌ها و خشونت‌ها دیده و قتل و غارت‌ها را شاهد بوده است. كلماتی كه بعداً از خود مولانا نقل شده و ابیاتی كه در آثارش آورده یادآور آن دوران نامطلوب و  خون ریز است. یادآور آشوبی كه مغولان برانگیختندو خامی‌ای كه از سوی خوارزمشاه در این پدیداری آشوب دخیل بود؛ و نتیجه آن نیز فساد، قتل، خونریزی، مرگ و ویرانی بود.

اگر شعر به نوعی غلیان و طغیان مناسب احساسات پاك و صاف روحی مواج باشد بدون شك مولانا جلال‌الدین از همه شاعران شاعرتر است و شعر او از همه اشعار احساسی‌تر می‌نماید و رمز تأثیرگذاری آن نیز در همین حالت باطنی خود مولاناست.

استاد فروزانفر در سخنانی در باب شعر مولوی گفته است:

مولانا درست و راست از 38 سالگی شاعری را آغاز كرد و بدین معنی می‌توان گفت كه مولانا نابغه است. یعنی ناگهان كسی كه مقدمات شاعری نداشته، شعر سروده است و عجب است كه این كسی كه سابقه شاعری نداشته، و در مكتب شعر و شاعری مشق نكرده و تلمذ ننموده است، بسیار شعر گفته و همه را زیبا سروده است هرگاه مولانا را با ستارگان قدر اول ادبیات فارسی كه امروز مابین ما مشهورند و عبارتند از استاد طوس مظهر ممكلت ایران و حضرت شیخ اجل سعدی شیرازی و خواجه بزرگوار حافظ مقایسه كنیم مقدار شعری كه از مولانا باقی مانده است به نسبت از همه بیشتر است. مقصود این است كه شاعری مولانا امری است خارق‌العاده و با سابقه تحصیل و كار او مناسبتی نداشته است.[6]

صفت كلام و شعر حقیقی این است كه در خواننده تأثیر كند و خواننده را به عالم شاعر ببرد. در شعر مولانا این اثر به طور قطع و به حد اشد موجود است یعنی هیچ یك از شعرای ما این اندازه نمی‌توانند وجد و حال و شور در خواننده ایجاد كنند كه مولانا ایجاد كرده است و از این حیث یعنی از جهت وجد و شور و حال خارق‌العاده كه در غزلیات مولانا هست غزلیات مولانا امتیاز دارد. كثرت غزلیات او نیز ممتاز است. یعنی مولانا 3500 غزل ساخته است. در پنجاه و پنج بحر مختلف شعر ساخته است. در زبان فارسی هیچ یك از شعرای ما نیستند كه این اندازه توسعه در اوزان داده باشند.

آن اوزان متروكی كه در شعر قدیم وجود داشته و متروك شده و شمس قیس آنها را جزء اوزان متروكه نام برده است تمام آن اوزان را مولانا ساخته و بهتر از اوزان معموله ساخته است و این توسع در وزن مولود موسیقی است. از این جهت كه مولانا رباب می‌زده و در رباب اختراعی داشته است و موسیقی می‌دانسته است. دانستن موسیقی كه در حقیقت مایه وزن است به مولانا این سرمایه را داده كه در اشعارش تفنن در اوزان از هر شاعری بیشتر است و بسیاری از اوزان هم در غزلیات مولانا است كه در اشعار سایر شعرا نیست.

استاد فروزانفر پدیداری شعر مولانا را در 38 سالگی می‌داند و آن هم بداهه و غیر تمهیدی، یعنی یكباره و دفعتاً؛ و این سن با توجه به تاریخ ولادت مولانا اگر در 604 باشد زمان رویارویی با شمس تبریزی است كه به زعم او شعر را در او پدیدار كرده است. البته اسناد و مدارك این نظر را تأیید و تصدیق نمی‌كند و در واقع سخن بی اساسی است، چه مولانا با اشرافی كه بر ادبیات داشته قهراً مشق شعری هم می‌كرده است و با توجه به انسی كه با دیوان‌های شعری، بویژه دیوان متنبی داشته و شمس از خواندن آن منع می‌كرده است، به خوبی می‌رساند كه شعر مولانا دفعتاً و بدون مقدمه نبوده است.

به قول استاد زرین كوب:

شعر مولانا ورای این احوال است، ترتیب ذوقی و تجربه ادبی او كه مربوط به سال‌های قبل عهد صحبت شمس است او را تاحدی به سنت‌های شعر مرهون می‌دارد و پیداست كه طول ممارست او در دیوان‌های شعر و در سفینه‌ها و مجموعه‌های منتخب و رایج در عصر او تأثیر كلام قدما خاصه شعرای خراسان و ماوراءالنهر را در بنای شعرش باید قابل تشخیص كرده باشد. این كه خود او خویشتن را قبل از مولاقات با شمس «عطارد وار دفترباره» می‌خواند و از سابقه ارتباط خویش با «ادیبان» یاد می‌كند تأثیر شیوه فكر و بیان شاعران گذشته را در كلام او توجیه می‌كند.[7] 

باری مولانا به دنبال كلمات نو و تأثیرگذار بوده است لذا بیش‌ترینه شعر او یا تعلیمی است یا در حالتی‌كه سكر بر او غالب شده و در چرخ و سماءع بوده است، هویدا شده است. چون روح او نوبه نو درحال شدن و غلیان احساسات پاك بوده است كلام اونیز نوبه نو تازه و شاداب می نماید و به قول خود مولانا:

هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود

وارهد از حد جهان بی حد و اندازه شود.[8]

و نیز:

نوبت كهنه فروشان در گذشت

نو فروشانیم و این بازار ماست.[9]

فهرست

مقدمه................................................................................................................ 1

ولادت................................................................................................................ 2

مولانا و شعر.................................................................................................... 6

مولانا و شب..................................................................................................... 11

مولانا و موسیقی و سماع................................................................................. 16

وصیت مولانا.................................................................................................... 20

منابع.................................................................................................................. 22

برچسب ها : مولانا،پیر عشق و سماع , تحقیق مولانا،پیر عشق و سماع , پروژه مولانا،پیر عشق و سماع , مقاله مولانا،پیر عشق و سماع , دانلود تحقیق مولانا،پیر عشق و سماع , پروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیق